بهداشت و سلامت

نظام بهداشت و درمان ایرانِ جدید

در دوران فتح علی شاه، عباس میرزا نایب السلطنه، افرادی از جمله حاجی بابا افشار را برای آموزش پزشکی جدید به غرب فرستاد. از سویی دیگر، پزشکان غربی نیز به ایران مسافرت می‌داشتند. این دو عامل باعث آشنایی اندکِ ایرانیان با پزشکیِ جدید شد. سپس از اوایل سلطنت ناصرالدین شاه تا انقلاب مشروطه، طبِ جدید جای خودش را در ایران تثبیت کرد. در این دوران، رفته رفته ایرانیان با علتِ اصلی بیماری‌های مهلکی همچون وبا و طاعون آشنا شدند. با تأسیس مدرسه طبِ دارالفنون و تصویب قوانین عمومی طبی در دوره دوم مجلس شورای ملی، شیوه علمی معالجه بیماران و تأسیس بیمارستان‌ها، طبِ نوین با تمامی ابعاد وارد ایران گشت.

طب سنتی و طب‌های مکمل تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران در نظام بهداشت و درمان ایران جایگاهی نداشتند. پس از انقلاب، نخستین بار در سال ۱۳۶۵ مؤسسه تحقیقات حجامت کار خود را آغاز کرد و سپس با برگزاری دوره‌های آموزشی و تربیت حجام کار خود را گسترش داد. پس از لغو ممنوعیت حجامت در سال ۱۳۸۳، مراکز حجامت بسیاری در ایران تأسیس شدند. طب اخلاطی (طب سنتی ایرانی) نیز از اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد خورشیدی مورد توجه قرار گرفت. در نهایت، این طب در سال ۱۳۸۷ رسماً به عنوان یک رشته دانشگاهی ثبت و وارد نظام آموزش پزشکی ایران شد. هم‌اکنون چند دانشگاه علوم پزشکی در ایران در این زمینه پژوهش کرده و متخصصانی را تربیت می‌کنند. افراد برای ورود به این دوره‌ها باید حداقل مدرک دکترای حرفه‌ای داشته باشند. با اینکه این دانشگاه‌ها رسماً عنوان طب سنتی و طب مکمل دارند اما خود را معمولاً با عنوان طب سنتی ایرانی و اسلامی توصیف می‌کنند. وزارت بهداشت ایران اعلام کرده است موضوعی به نام طب اسلامی نداریم و بر پایه قانون اساسی ایران «طبابت افراد غیرپزشک خلاف قانون است» و «بر اساس مبانی فقهی، خلاف شرع هم خواهد بود.»

حکیم حسین خیراندیش، رئیس مرکز تحقیقات حجامت ایران در گفتگویی به دستوری توسط سید علی خامنه ای در سال ۲۰۱۴ اشاره کرد که در آن از ضرورت لحاظ طب سنتی در نظام درمانی کشور صحبت می‌کند.

در سیاست

در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد توجه به طب سنتی و گیاهی و طب مکمل افزایش پیدا کرد. به‌طوری‌که معاونت طب سنتی در وزارت بهداشت شکل گرفت. از سوی دیگر به دلیل تحریم‌ها علیه ایران و کمبود و گرانی دارو گرایش به طب سنتی بیشتر شد. پس از انتخاب حسن روحانی، معاونت طب سنتی در وزارت بهداشت منحل و به اداره کل تبدیل شد. همچنین شورای‌عالی طب سنتی و مؤسسه تحقیقات حجامت نیز منحل شدند. اما نخستین بخش بستری طب ایرانی در استان یزد به بهره‌برداری رسید.

اظهارنظرها

محمد تقی مصباح یزدی در همایش طب النبی که در سال ۱۳۸۵ برگزار شد دربارهٔ طب اسلامی گفت که «در دوره انقلاب اسلامی و با تشکیل نظام اسلامی جا دارد که از اسلام به عنوان بالاترین میراثی که از پیامبر اکرم به انسان‌ها رسیده‌است بهره‌های بیشتری ببریم. از دیرباز مباحثی با عنوان طب نبوی از سوی علمای شیعه و سنی نوشته شده و تحقیقاتی نیز در این زمینه صورت گرفته که از آن جمله می‌توان به طب الرضا همه اشاره کرد که امام رضا (ع) برای خلیفه وقت تنظیم فرموده‌اند.»

علی خامنه‌ای: «یکی از دغدغه‌های من احیای طب اسلامی در کشور است.»

ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه در فروردین ۱۳۹۷ ضمن دیدار با حسن قاضی زاده هاشمی وزیر بهداشت وقت طی اظهارنظری بیان داشت که «در احادیث اهل بیت چیزی به نام طب اسلامی وجود ندارد.»او همچنین اظهار داشته‌است: «در قرآن و روایات دستوراتی وجود دارد اما طب اسلامی گفته نمی‌شود، این طبی که امروز وجود دارد طب سنتی نام دارد.»

حسین نوری همدانی از دیگر مراجع تقلید شیعه در ۱۶ فروردین ۱۳۹۷ در دیدار قاضی زاده هاشمی وزیر بهداشت با اشاره به برخی از دستورهای اسلام در زمینهٔ طب اسلامی گفت که «پیامبر اسلام و ائمه دربارهٔ طب اسلامی دستورها فراوانی دارند و روایات و دستورها فراوانی در این زمینه در منابع اسلامی وارد شده است که نمی‌شود آن‌ها را نادیده گرفت.» وی همچنین ادعای عدم وجود طب اسلامی را گفتاری اشتباه و خطا دانست و بیان داشت که: «طب اسلامی به معنای این است که مردم چه بکنند و بیشتر عمل است تا دوا». به اعتقاد ایشان برخی افراد از عبارت «طب اسلامی» سوء استفاده می‌کنند و آن را دکانی برای سوء استفاده قرار داده‌اند.

عباس تبریزیان بر این نظر است که بسیاری از مردم پس از بیماری شروع به مصرف داروهای شیمیایی کرده و هیچ توجهی به آیات و روایات گفته‌شده دربارهٔ درمان بیماری ندارند. او این مسئله را «پروژه نفوذ» «رژیم صهیونیستی» و «آمریکا» و «استکبار جهانی» برای نابودی انقلاب می‌داند. به همین دلیل او در بهمن ماه ۱۳۹۸ به همراه طرفداران خود در اقدامی نمادین کتاب هاریسون را به آتش کشید.

گیاه‌درمانی

طب گیاهی چینی بر اساس تفکر برخی‌ها ریشه در مفاهیم غربی ندارد. بیماری‌های انسان همگی ناشی از پیشگیری‌های پایه‌ای می‌باشد؛ پزشکان در حال تلاش برای درمان و جلوگیری از عدم تعادل، از جمله بیماری‌های سرطان و دیگر بیماری‌ها، با ترکیب پیچیده‌ای از گیاهان داروئی، مواد معدنی و عصارهٔ گیاهان هستند. طب گیاهی چینی با استفاده از گیاهانی نظیر قارچ گانودرما (به انگلیسی: ganoderma)،آسترانگالوس (به انگلیسی: astragalus)، جینکو (به انگلیسی: ginkgo)، جِنسِنگ (به انگلیسی: ginseng)، چای سبز و الِئوتِرو (به انگلیسی: eleuthero) (که همچنین به عنوان سیبریان (به انگلیسی: siberian) نیز شناخته می‌شود) در ترکیب‌های مختلف، در صدد بازگرداندن تعادل و توازن به بدن می‌باشد. این ترکیبات گیاهی برای پیشگیری و درمان اختلالات هورمونی، عفونت‌ها، اختلالات تنفسی و تعداد زیادی از بیماری مؤثر هستند. برخی از پزشکان ادعا می‌کنند گیاهان قدرت پیشگیری و درمان بسیاری از انواع سرطان را دارند.

بسیاری از داروهای چینی ادعای درمان سرطان را نمی‌کنند. آن‌ها با استفاده از گیاهان دارویی و درمان ریشه‌های اصلی مانند اشعه درمانی و شیمی درمانی توسط آنکولوژیست (به انگلیسی: oncologists)، تجویز می‌شوند. آن‌ها ادعا می‌کنند که درمان‌های گیاهی، به کاهش عوارض جانبی معالجه استاندارد سرطان، کنترل درد، بهبود کیفیت زندگی و تقویت سیستم ایمنی بدن کمک می‌کند و در برخی موارد باعث توقف رشد و گسترش تومور می‌شود.

یکی از اهداف و جنبه‌های طب گیاهی چینی برای بازگرداندن یا تقویت ایمنی و مقاومت به بیماری می‌باشد. درمان‌های انجام شده با این اسم نامیده می‌شوند: فو ژنگ (به انگلیسی: Fu Zheng) یا فو ژن (به انگلیسی: Fu Zhen) و به عنوان مکمل درمانی در نظر گرفته شده که برای کاهش عوارض جانبی ریشه‌های اصلی معالجه سرطان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

داروهای گیاهی

در چین، بیش از ۳،۲۰۰ گیاه و ۳۰۰ عصاره مواد معدنی و حیوانی در بیش از ۴۰۰ فرمول مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. فرمول‌های گیاهی ممکن است برای ۴ تا ۱۲ مواد مختلف باشد، این مواد می‌تواند در شکل چای، پودر، قرص، تِنتور (عصاره‌های الکلی از گیاهان)، یا شربت تهیه شوند.

طب گیاهی چینی معمولاً از تعدادی گیاه داروئی و عصاره مواد معدنی و حیوانی ساخته شده‌است. به‌طور معمول ۱ یا ۲ گیاه را شامل می‌شوند که گفته می‌شود بیشترین تأثیر را بر روی مشکلات حین معالجه دارد. سایر ترکیبات در فرمول برای درمان جنبه‌های جزئی مشکل و هدایت فرمول به بخش‌های خاصی از بدن ساخته شده‌اند.

با افزایش محبوبیت طب گیاهی، بسیاری از گیاهان چینی در حال حاضر به صورت جداگانه و در فرمول‌ها فروخته می‌شوند. در ایالات متحده، گیاهان و فرمول‌های گیاهی چینی اغلب در فروشگاه‌های مواد غذایی بهداشتی، داروخانه‌ها، و از پزشکان طب گیاهی خریداری می‌شوند.

طبیب سنتی چینی قبل از انتخاب مخلوطی از گیاهان برای یک بیمار مبتلا، به‌طور معمول در مورد علائم پرس و جو می‌کند و به بررسی بیماری می‌پردازد؛ که این کار را اغلب با تمرکز بر پوست، مو، زبان، چشم، نبض و صدا به منظور تشخیص عدم تعادل در بدن انجام می‌دهد.

تاریخچه گیاه‌درمانی چینی

فرهنگ‌های بومی در سراسر جهان به‌طور سنتی برای حفظ سلامت و درمان بیماری استفاده می‌شود. طب گیاهی چینی به بخشی از فرهنگ چین از ریشه‌های قبیله‌ای بر می‌گردد. ۲۰۰ سال قبل از میلاد، طب سنتی چین بصورتی پایدار و محکم تأسیس شد. و در قرن اول میلادی، یک لیست از گیاهان دارویی و فرمولاسیون‌های گیاهی مورد استفاده، تهیه شد و توسعه یافت.

کتاب چینی کلاسیک گیاهان دارویی در دوران فرمانروایی مینگ از سال ۱۱۵۲ تا ۱۵۷۸، توسط لی شی ژن (به انگلیسی: Li Shi-Zhen) نوشته شد. در این کتاب نزدیک به ۲،۰۰۰ گیاه و عصاره ذکر شده‌است. در آخرین چاپ از کتاب فارماکوپیا (به انگلیسی: Pharmacopoeia) از جمهوری خلق چین در سال ۱۹۹۰، نام و کاربرد بیش از ۵۰۰ گیاه منفرد یا عصاره‌ها، و نزدیک به ۳۰۰ فرمولاسیون پیچیده آمده است.

همانطور که طب رایج از غرب به شرق گسترش یافته‌است، برخی از شیوه‌های پزشکی سنتی چین هم به عنوان فرهنگ عامه در نظر گرفته شده‌است. اما از سال ۱۹۴۹، دولت چین از استفاده سنت و طب غربی حمایت کرد. طب گیاهی چینی برای اولین بار در سال ۱۹۷۰ مورد توجه گسترده در ایالات متحده قرار گرفت. امروزه دست کم ۴۰ کشور، پزشکانش مجوز استفاده از طب شرقی را دارند. و در حدود ۵۰ دانشکده طب شرقی در ایالات متحده آمریکا تأسیس است.